Juana M. Hernández Rodríguez
Psikologoa eta hezkuntza-orientatzailea, eskola-jazarpenean aditua. Hainbat argitalpenen egilea da, eta horien artean “Acoso escolar y Trastorno del Espectro Autista. Guía de actuación para profesorado y familias” nabarmentzen da.
Eskola-jazarpena prebenitzea, posible ez ezik, ezinbestekoa ere bada, bereziki desgaitasuna duten ikasleen kasuan, bazterketa jasateko arrisku handiagoa baitute. Gakoa da “aurretik” jardutea, ikasleen parte-hartze soziala sustatzen duten eta ikasgelako aniztasunean bizikidetza indartzen duten prebentzio-neurriekin. Elkarrizketa honetan, ikastetxeak gune seguru eta benetan inklusibo nola bihur daitezkeen aztertuko da.
Lehenik eta behin, nola definitzen da eskola-jazarpena?
Pertsona edo talde batek, bere indarraz abusatuz, beste bati nahita eragiten dion kalte errepikakorra da. Jazarpen-egoera batean, erasotzaileak eta biktimak ez ezik, ikus-entzuleek ere esku hartzen dute. Talde-fenomenoa da, ez da ilunpeko gela batean gertatzen, denen aurrean baizik, ikus-entzuleek rol pasiboa hartzen dute: ikusten dute eta badakite zer gertatzen den, baina ez dute ezer egiten. Hori jakitea garrantzitsua da esku-hartze eraginkorrerako, berdinen taldearekin lan egin behar da. Jazarpena geldiarazteko gakoa “ez” esan eta alarma-ahotsa ematen duten ikus-entzule aktiboak izatean dago.
Jazarpena eskola inklusiborako oztopoa dela esan dezakegu, eta ikaskideek beraiek jartzen duten hesia da, beste ikaskide bat taldetik baztertzen dutelako. Beraz, besteak beste, gaitasunen aniztasuna aitortzeko eta baloratzeko elkarrekin egotea bilatzen duen hezkuntza inklusiboaren aurka doa.
Ba al dago adimen-desgaitasuna, autismoaren espektroko nahasmenduak eta garuneko paralisia duten eta bullyinga jasaten duten ikasleei buruzko daturik? Sare sozialetan gora egin al du?
Talde horietan berariazko azterlanak daude. Tasak aldatu egiten dira, baina, oro har, oso altuak dira, eta % 80ra ere iristen dira (autismoan). Gehien aipatutako zenbatespenaren arabera, desgaitasuna duten ikasleen erdiak jasaten du. Gainera, ikerketek agerian uzten dute sare sozialen eta ingurune digitalen erabilerak, WhatsApp taldeak edo online bideojokoak, adibidez, bultzatutako jazarpena areagotu egin dela. Beraz, jazarpena jasateko arriskua handiagoa da desgaitasuna duten pertsonengan gainerakoengan baino. Azken horretan, azterlanen arabera, jazarpen-tasa % 15-20 ingurukoa da.Jazarpena maiz gertatzen da desgaitasuna duten pertsonen eskolako bizitzan.
Hala ere, funtsezkoa da azpimarratzea ez dela saihestezina, prebenitu eta desagerrarazi egin daiteke.
Zeintzuk dira desgaitasuna duten ikasleak eskola-jazarpenaren aurrean zaurgarriago egiten dituzten faktore nagusiak?
Gizarte-, komunikazio-, mugimendu- edo jokabide-zailtasunak arrisku-faktore pertsonalak dira. Badakigu, halaber, lagun falta arrisku faktore garrantzitsua dela.
Baina badira kanpoko beste faktore batzuk ere, hala nola aniztasunarekiko jarrera negatiboak, ikaskideen arteko gatazkak ez kudeatzea edo eskola-komunitateak (irakasleak, familiak eta ikasleak) desgaitasuna ez ulertzea eta ingurune ez-seguruak. Askotan desgaitasunen bat duten ikasleek jasotzen duten laguntza ez da ekitate-erantzun gisa ulertzen, baliabideak kentzen dituen mesede-tratu gisa baizik. Eskola-testuinguruko arrisku-faktore horiek garrantzi handiagoa dute sarritan jazarpenaren kausa-azalpenean.
Hori ezagutzea garrantzitsua da jazarpena ulertzeko eta horri aurre egiteko. Jazarpena desgaitasuna duen ikaslearen ezaugarri pertsonalei egozten dien ikuspegi indibidualetik, jazarpena ikastetxean bizikidetza lantzeko moduaren arabera azaltzen den ikuspegira igarotzea dakar.
Zure esperientzian oinarrituta, zer eginkizun dute irakasleek jazarpenaren detekzio goiztiarrean eta bizikidetzaren kudeaketan?
Jazarpena zenbat eta lehenago detektatu, hobeto, errazago esku har baitaiteke. Irakasleen zeregina funtsezkoa da, eta ikasgelan sor daitekeen edozein dinamika negatibori edo gatazkari adi egotea eskatzen du. Irakasleek ikaskideen arteko kexa, gaitzespen edo gatazka guztiak azaleratu behar dituzte. Gatazka normala da bizikidetzan, eta ez da nahitaez negatiboa, garapen pertsonalerako eta sozialerako aukera izan daiteke, baina modu eraikitzailean heldu behar zaio, enkistatuz gero jazarpena ekar baitezake.
Era berean, garrantzitsua da irakasleek hasierako alarma-seinaleak ezagutzea, hala nola zerbait gertatzen ari dela adierazten duten jokabide-aldaketak ikasleengan: nahasmenduak arretan, elikaduran, loan, suminkortasuna handitzea edo eskolara joan nahi ez izatea.
Gainera, funtsezkoa da irakasleek jazarpena serio hartzea, gertatzen dela jabetzea. Sinetsiz gero, horrelakorik gerta ez dadin jardungo du eta ikasleen eta familien susmoei edo kexei erantzungo die. Badakigu desgaitasuna duten gazteek jazarpena ez salatzea eragiten duen oztopoetako bat irakasleek gertakari posibleak minimizatzen dituztela hautematea dela, “gaztetxoen kontuak dira” eta horrelakoak esanez. Batzuetan, pertsona berriro biktimizatu ere egiten da, honelako esaldiak esanez: “lagun gehiago izango bazenitu, hori ez litzaizuke gertatuko”. Hau oso gogorra da salatzen ari denarentzat.
Zer neurri sustatu behar dituzte ikastetxeek eskola-testuingurua ikasle guztientzako gune inklusiboa eta segurua izan dadin?
Azken urteotan aurrerapausoak ikusi ditugu, sentsibilizazio kanpainak, prestakuntza, esku hartzeko protokoloak, bizikidetza dekretuak eta abar garatu dira, baina lan gehiago egin behar da. Aginduzkoa baino haratago joan behar da. Horrela, berdinen taldearekin lan egiten duen jazarpenaren aurkako esku-hartzerako ikuspegi bat dago, besteak beste errespetua, elkartasuna edo ekitatea garatzeko eta ikaskideei jazarpena ez ezik norbait gaizki pasatzen ari dela adierazten duten egoerak ere behatzen irakasteko.
Irakasleek detektatu egiten dute, baina ikaskideak are eraginkorragoak dira horretan, egoera guztietan daudelako eta berdinen kultura partekatzen dutelako. Aniztasunean bizikidetza lantzen den ikastetxe batean, ikus-entzuleek rol pasiboa izateari uzten diote eta jazarpenaren prebentzio-funtzioa betetzen dute.
Gainera, ikastetxeek esku hartzeko beste ikuspegi bat hartu behar dute: jolastokiaren inguruan esku hartzea. Jazarpena, funtsean, patioan gertatzen delako, askotan bakarrik, baztertuta eta taldetik kanpo geratzea eragiten duten oztopoak daudelako. Jolastokia ingurune segurua, jazarpenik gabea eta parte-hartzailea izan dadin jardun behar dugu: jolaserako, harremanetarako, kide izateko eta guztiok errotzeko esperientzia sozial positiboa.
Zer garrantzi du familien eta ikastetxeen arteko koordinazioak arlo horretan aurrera egiteko?
Funtsezkoa da. Jazarpen egoera hobetzeak familien eta profesionalen arteko konfiantza eta komunikazioa eskatzen du, argi eta garbi. Hala ere, hori zaila da, esperientziak erakusten baitu jazarpen egoera posibleak sortzen direnean, desadostasuna izaten dela nagusi. Horregatik, zentro guztietan indartu behar dugu familiekiko lankidetza hori. Nola? Komunikazio jarraitua, argia eta lengoaia positiboa sustatuz, egiten dena ardatz hartuta, eta ez negatiboa dena, egiten ez dena edo ezagutzen ez dena.
Garrantzitsua da familiek jakitea ikastetxeak nola egiten duen lan aniztasunean eta nola jokatzen duen jazarpenaren aurrean. Gainera, beharrezkoa da estrategiak eta neurriak abian jartzen parte hartzea, frogatuta baitago gurasoen parte-hartze handiagoa jazarpen-arriskua murrizten duen babes- eta prebentzio-faktorea dela.
Zeintzuk dira prebentziorako funtsezko neurriak eta estrategiak?
Esku hartzerik eraginkorrena prebentzioa da. Ikastetxe inklusiboenek, desgaitasuna duten ikasleen inklusioarekin konpromiso handiena dutenek, prebentzio neurri unibertsalak jartzen dituzte abian, onak desgaitasuna duten ikasleentzat, baina baita gainerakoentzat ere. Prebentzio-neurri horiek bi motatakoak dira.
Lehenengo mota desgaitasuna duten ikasleen parte-hartze soziala handitzeko neurriak dira, arrisku pertsonaleko faktore horiei aurre egiteko, hain zuzen ere. Gaitasun sozioemozionala lantzen duten neurriak dira, eta gaitasun sozialak eta komunikatiboak garatzen dituzte, ikaslea taldeko, gelako eta ikastetxeko bizitzako kide senti dadin. Zenbat eta parte-hartze handiagoa, orduan eta aukera gehiago lagunak egiteko, eta hori babeserako oso faktore garrantzitsua da.
Bigarren neurri-multzoa bizikidetza ikasgelaren dibertsitate naturala eta desgaitasuna duten ikasleek ematen duten aniztasun handiagoa lantzera dago bideratuta. Aniztasunean bizikidetza positiboa landu behar da, kanpoko arrisku-faktoreei aurre egiteko. Balio gehiago, jarrera hobeak, gatazken kudeaketa egokiagoa eta harreman osasuntsuak irakastea da helburua, eta harreman toxikoak normaltzat ez hartzea. Ikerketek erakusten dutenez, desgaitasuna duten eta ez duten ikasleen arteko harreman positiborako aukerek jarrera hobeak eragiten dituzte, eta ikaskideen diskriminazioa murrizten dute.
