Antonio Manuel Amor González
Salamancako Unibertsitatean Psikologian doktorea eta Komunitatean Integratzeko Unibertsitate Institutuko (INICO) ikertzailea. Gaur egun, desgaitasuna duten ikasleen inklusioan aurrera egitea bilatzen duen “Índice de Calidad de Vida para la Educación Primaria” tresnaren garapenean dago murgilduta. Duela gutxi, Adimen- eta eta Garapen-desgaitasunei buruzko Amerikako Elkarteak “Early Career Award 2025“ sari ospetsua eman dio.
Elkarrizketa honetan, Antonio Amorrek Schalock eta Verdugok hezkuntza-inklusioari egindako bizi-kalitatearen ereduaren ekarpen baliotsuari buruzko hausnarketa sakon eta oinarritua egiten du. Bere ustez, eztabaida jada ez da inklusioa bai ala ez, ahalik eta modu eraginkorrenean nola egin behar den baizik, eta erronka horri –azaldu duenez– bizi kalitatearen ikuspegiak erantzuten dio.
Nola erlazionatzen da bizi-kalitatearen eredua hezkuntza inklusiboarekin?
Garrantzitsua da hezkuntza inklusiboaren eta bizi kalitatearen arteko erlazioak duen garrantzia azpimarratzea, baita bizi kalitatearen eta hezkuntza inklusiboaren arteko erlazioa ere. Arreta asko jarri da lehenengoan, eta argi ikusten da adimen- eta garapen-desgaitasunak dituzten ikasleek bizi kalitate hobea dutela inklusio esperientzia arrakastatsua bizi dutenean. Hala ere, guk galdera aldatu dugu: zer ematen du bizi kalitatearen ikuspegiak hezkuntza inklusiboa hobetzeko?
Schalock eta Verdugoren (2002) Bizi Kalitatearen Ereduaz ari gara. Zortzi dimentsio biltzen ditu: ongizate fisikoa, ongizate emozionala, pertsonen arteko harremanak, ongizate materiala, garapen pertsonala, autodeterminazioa, gizarteratzea eta eskubideak. Eredu horrek hezkuntzari egiten dion ekarpena bi mailatan ematen da: balioen mailan eta ikuspegi praktikoaren eta errealaren mailan.
Sakondu dezakezu ideia horretan?
Balioei dagokienez, adierazi behar da desgaitasuna duten pertsonen eskubideei buruzko NBEren Konbentzioaren aurretik Bizi Kalitatearen Ereduak pertsonen bizitzako funtsezko zutabe gisa sartu zuela eskubideen dimentsioa. Konbentzioa da kalitatezko hezkuntza inklusiborako eskubidea argi eta garbi aitortzen duen lehen dokumentua: ikasle guztiengan sarbidea, parte-hartzea, ikaskuntza eta ahalik eta garapen handiena sustatzen duena. Azken hori askotan ahaztu egiten da hezkuntzaren esparruan. Heztea sarbidea, parte-hartzea eta curriculum-ikasketa baino ez dela uste da, baina talentuez, nortasunaz, sormenaz, ongizateaz… ere hitz egiten dugu. Hori guztia ere hezkuntza inklusiboaren helburua da, eta hor Bizi Kalitatearen Ereduak funtsezko ekarpena egiten du, ahalik eta garapen handiena kontuan hartzen baitu, ikaslearen ikuspegi globalaren bidez, hezkuntza prozesuaren erdigunean kokatuz.
Bestalde, balioen ikuspegia oso ondo dago, baina beharrezkoa da benetako inklusioa sustatuko duten lan proposamenetan gauzatzea, eta hori egiten du Eredu honek. Azterlanetan ikusi dugu zortzi dimentsioen adierazleak Konbentzioan jasotzen diren eskubideekiko sentsibleak direla. Adibidez: Konbentzioak jasotzen duen hezkuntza inklusiborako eskubidearen parte-hartze helburua bat dator gizarteratzearen eta pertsonen arteko harremanen dimentsioekin.
Ondorioz, bizi-kalitatea abiapuntu gisa ebaluatzen dugu, gure ikasleek beharren eta nahien estaldura txikiagoa duten dimentsioak identifikatzeko. Horrek hobetzeko zertan lan egin jakiteko pistak ematen dizkigu. Eta Bizi Kalitatearen Eredua emaitza pertsonalak neurtzean oinarritzen denez, esku-hartzeak diseinatzeko ez ezik, laguntzek dimentsio horien hobekuntzan duten eragina ebaluatzeko ere balio digu. Horiek hezkuntza inklusiboarekin duten erlazioan pentsatzen dugu beti; logika hau da: hezkuntza-testuinguruan pertsonen arteko harremanak eta gizarteratzea hobetzen baditugu, eskolako parte-hartzean aurrera egingo dugu. Gauza bera aplika daiteke sarbiderako, ikaskuntzarako eta ahalik eta garapen handienerako helburuei dagokienez.
Gaur egun, desgaitasuna duten ikasleen inklusiorako bizi kalitatea ebaluatzeko tresna bat garatzen ari zara. Zer alderdi jasotzen ditu tresna horrek eta zer ekarpen egiten dio inklusioari?
Tresna hori da balioetatik ekintzetara pasatzeko behar duguna. Bizi kalitatearekin erlazionatutako emaitzak neurtu nahi ditugu, laguntzak mobilizatzeko, eta, ondoren, Ereduaren dimentsioetan duten eragina ebaluatzeko. Garatzen ari garen tresnari “Bizi Kalitatearen Indizea Lehen Hezkuntzarako” deitzen zaio. Dimentsio bakoitzeko bizi kalitatea neurtzeko diseinatutako item batzuk biltzen ditu. Item batzuek ikasleak dituzte ardatz; beste batzuek, berriz, ikastetxeak eta hezkuntza-komunitateak ikasleei eskaintzen dizkieten aukerak; izan ere, bizi kalitatea ikasle bakoitza bere testuinguruaren arabera kontuan hartuta ulertzen da.
Tresna hau gauzatzen ari gara, ez zegoelako hezkuntza testuinguru arruntetan inklusioa babesteko zortzi dimentsioak kontuan hartuta bizi kalitatea ebaluatzen zuen tresnarik. Orain arte, hezkuntza bereziko inguruneetan bakarrik daude eskalak eskuragarri. Tresna horrek ingurune arruntetan inklusioa babestea du helburu, eta hori da bere berritasuna.
Nork aplikatzen du tresna hori, eta nola?
Ikaslea ondo ezagutzen duten informatzaile bati edo biri aplikatzen zaie, elkarrizketa formatuan. Oro har, INICOko kide batek hezkuntzako profesional bat, senide bat edo biak elkarrizketatzen ditu. Informatzaileak bi irizpide bete behar ditu: ebaluatutako ikaslea gutxienez duela hiru hilabetetik ezagutzea, eta duela gutxi ingurunearekin nola erlazionatzen den ikusteko aukera izatea. 45 minutu inguru behar dira aplikatzeko.
Gurekin lankidetzan aritzen diren pertsonak hezkuntza-inklusioa hobetzeko esku-hartze orientabideak dituzten itzulketa-txostenak jasotzen ari dira. Gainera, hezkuntza-komunitateak, senideek eta hirugarren sektoreko erakundeek hezkuntza inklusiboan hobetzeko tresna horren emaitzak jaso ahal izango dituzte.
Zer erronka ditu egungo hezkuntza-sistemak bizi-kalitatearen ikuspegi hori erabat integratzeko?
Lehenik eta behin, bizi-kalitatearen ereduan prestakuntza falta da, eta, batez ere, ikastetxeetako kulturak ez dira iragazkorrak ikuspegi horren aurrean. Ikastetxe arruntetan, hori hezkuntza bereziari dagokion zerbait dela uste da oraindik ere, hezkuntza inklusiboak bizi kalitatea sustatzearen ikuspegia lehenesten delako. Inork ez du galdetzen bizi kalitateak zertan lagun dezakeen hezkuntza-inklusioa sustatzen.
Bigarren arrazoia 1978an sortu zen eta gaur egun erabiltzen jarraitzen dugun kontzeptua da: “Hezkuntza Premia Bereziak”. Hasteko, beharrak ez dira bereziak, eta ez dira hezkuntzakoak soilik. LOMLOEk definitzen duenez, HPBak dituen ikasle bat desgaitasunaren ondorioz –aztergai dugun kasu honetan– bere sarbidea, presentzia, parte-hartzea eta ikaskuntza mugatzen dituzten oztopoei aurre egin behar diena da. Guk adimen-desgaitasuna duten ikasleek dituzten laguntza-premiez hitz egiten dugu, ohiko funtzionamendua duten ikasleenak baino biziagoak, iraunkorragoak eta ohikoagoak baitira. Beraz, ez dira “bereziak”, ez ohikoak dira. Ez dira soilik hezkuntzakoak, hezkuntza ez baita soilik irakastera mugatzen, ahalik eta garapen-maila handiena lortzera baizik.
Komunitatean mugitzeko, garraio publikoa erabiltzeko eta abarrerako ez ohiko laguntza beharrak egon daitezke, eta hezkuntzak, familiekin lankidetzan, erabateko inklusioa lortzen ere lagundu behar du.
Bestalde, laguntza-premiek ez dute zerikusirik soilik ingurunean oztopoak esperimentatzearekin edo desgaitasunetik eratorritakoarekin. Laguntza-beharrak sortzen dira ikasleak, bere berezitasunarekin, bere ingurunearekin elkarreragiten duelako. Ikuspegi globala da. Eta bizi kalitateak lagundu egiten du, izan ere, ikasleen beharrak eta nahiak ezagutzean oinarritzen da, bizi-kalitatearen dimentsio guztietan, betiere ikaslea bere testuinguruan kontuan hartuta.
Hirugarren oztopo handi bat da Konbentzioak hezkuntza sistema inklusiboez hitz egiten duela. Ikastetxe espezifikoen eraldaketa ondo egiten ari gara, baina ez gara ikastetxe arrunten joerak eta dinamikak desizozten ari. Ikastetxe arruntak iragazkorragoa izan behar du komunitatearekiko, Hirugarren Sektoreko erakundeekiko eta hezkuntza bereziko ikastetxeetan esperientzia duten profesionalekiko, eta komunitatean beste edozein baliabide bezala eskaini behar da. Hori guztia, desgaitasuna duten ikasleak irten daitezen, komunitatean gauzak egin ditzaten, proiektuetan parte har dezaten, lagundu dezaten eta ikas dezaten, gizarteko rol baloratua izanik. Eskolak komunitateari ireki behar zaizkio, eta bizi kalitateak gai horietan guztietan lagun dezake.
Zure esperientziaren arabera, nola sustatu daiteke desgaitasuna duten ikasleen parte-hartze aktiboa?
Ikasleen parte-hartzea sustatzeak, desgaitasuna duen ikaslea bera inplikatuko duen lan sistemikoa eskatzen du, baina irakasle taldeekin, ikaskideekin, ikaslearen eta ikaskideen senideekin, gainerako hezkuntza-komunitatearekin eta hirugarren sektoreko erakundeekin lan egitea ere eskatzen du.
Bi urte daramatzagu Valentziako Erkidegoko Xàtivako Orientazio Unitate Espezializatuarekin lanean adimen-gaitasun handien eta adimen-desgaitasunaren esparruan. Ikastetxe arruntei irakasten ari gara nola hobetu ikasleen parte-hartzea eta nola hobetu bizi kalitatearen dimentsio bakoitzean, ikastetxetik eta ahalik eta hezkuntza-komunitateko kide gehienak inplikatuz.
Adibidez, pertsonen arteko harremanetan metodologia aktiboak erabil ditzakegu, hala nola ikaskuntza kooperatiboa, proiektuetan oinarritutako ikaskuntza edo talde interaktiboak. Hori ez da metodologia didaktiko soila, bizi kalitatea hobetzeko ere baliagarria da. Halaber, ikastetxeetako harremanak hobetu ditzakegu, eta, horretarako, tutore afektiboak sor ditzakegu, irakurketarako babesa edo “lagunen taldea” estrategiak, besteak beste. Gainera, funtzionamendu tipikoa duten ikasleak desgaitasuna duten ikaskideen SAACekin ohitu daitezen presta ditzakegu. Horrek, parte-hartzea hobetzeaz gain, enpatia ere sustatzen du, eta etorkizunean ikaskideak inklusiorako eragile bihurtzen ditu.
Era berean, garrantzitsua da familiak ikastetxeko dinamikan eta bizitzan sartzea: Familiaren Eguna ospatzea (esanahi zabalean), eta desgaitasuna duten seme-alabekin une jakin batzuetan izan dezaketen gehiegizko babesa alde batera utz dezaten proposatzea, kultur ekitaldietan, urtebetetzeetan, eskolaz kanpoko jardueretan eta abarretan parte hartzera animatuz.
Ikastetxeei zuzendutako gida bat egiten ari gara. Bertan, gai horiek guztiak jasotzen ditugu bizi kalitatearen ereduaren dimentsio bakoitzerako. Abiapuntua beti da bizi kalitatearen eredua ezagutzea, gure ikasleek zer eskatzen duten identifikatzeko eta hori hezkuntza inklusiboaren helburuetara bideratzeko.
Zure ustez, zer alderdi dira funtsezkoak etorkizuneko orientatzaileen edo irakasleen prestakuntzan, bizi-kalitatean oinarritutako ikuspegi hori aplikatu ahal izateko?
Lehenik eta behin, ulertu behar dute hezkuntza inklusiboa ez dela ikuspegi pedagogiko bat, eskubide bat baizik, Desgaitasuna duten Pertsonen Eskubideei buruzko Konbentzioan eta ordenamendu juridikoan jasoa.
Ondoren, beharrezkoa da profesionalak integratzeko zereginean lagunduko dieten ikuspegietan prestatzea. Ez beldurra sartu, ikuspegi horiek lanean lagunduko dieten tresna erabilgarri eta praktika gisa aurkeztu baizik. Eztabaida ez da jada “inklusioa, bai ala ez”, inklusioa ahalik eta modurik eraginkorrenean gauzatzea baizik. Horretarako, hiru gaitan prestatu behar dira: hezkuntza inklusiborako eskubidea; Bizi Kalitatearen Eredua; eta laguntzen paradigma. Ikasleak euren ingurunean ulertu behar dituzte, eta horrek “hezkuntza-premia berezien” kontzepzio hori kentzen laguntzen du.
Esan al dezakegu Bizi Kalitatearen DUA Ereduarekin bat datorren metodologia dela? Zergatik?
Jakina, ikuspegi horrekin lerrokatzen da. Bere balio aplikatua informazioa irudikatzeko eta dakiguna adierazteko modu ugari ematen dituela, eta konpromisoa eta motibazioa bilatzeko modu ugari eskaintzen dituela da. Hori bat dator, argi eta garbi, ikasle bakoitzaren, ez bakarrik desgaitasuna duenaren, asmo eta behar apartekoak nabarmentzen dituen Eredu honen indibidualtasunarekin eta pertsonalizazioarekin.
Bizi kalitateak gure ikasleentzat eskolan, komunitatean eta familian zer den garrantzitsua zehazten laguntzen digu, eta DUAk ikaslearentzat garrantzitsua dena benetan nola egin zehazten laguntzen digu, guztiek lekua eta esanahia izan dezaten modu proaktiboan dibertsifikatzen duen esparrutik.
Informazio gehiago:
FORMAZIO GEHIAGO:
Elaboración de un Índice de Calidad de Vida para Educación Primaria en contextos ordinarios (ICV-E
